خبرگزاری مهر - گروه فرهنگ و هنر: تعزیه یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های ایران زمین است که برخی معتقدند برگرفته از آیین پیشااسلامی سوگ سیاوش است که با روی آوردن ایرانیان به دین اسلام این آیین تبدیل به آیینی اسلامی شده و اما برخی صاحبنظران و پژوهشگران بر این باورند که تعزیه آیینی است که بعد از ورود اسلام به ایران و بر اساس باورهای دینی شکل گرفته است.
فارغ از هر دو نظری که درباره پیدایش تعزیه وجود دارد، این آیین تبدیل به یکی از بارزترین و مهمترین آیین‌های نمایشی ایران شده است. شیوه‌های به کار رفته در اجرای مجلس تعزیه یا شبیه‌خوانی از نکات و ویژگی‌های بارز این آیین است که دستمایه پژوهش‌های بسیاری توسط هنرمندان و پژوهشگران ایرانی، اروپایی و آمریکایی شده است.
تعزیه در اکثر دوره‌های تاریخی ایران بخصوص در دوره قاجاریه از جایگاه ویژه‌ای بین اقشار مردم و مقامات سیاسی کشور برخوردار بوده است تا جایی که ناصرالدین شاه دستور ساخت "تکیه دولت" به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مکان‌های تئاتری ایران و جهان را برای اجرای مجالس تعزیه صادر می‌کند. اما تعزیه با فراز و نشیب‌های متعددی مواجه شده است و در برخی مواقع این فراز و نشیب‌ها تغییراتی را به این آیین نمایشی تحمیل کرده‌اند. سیری که تغزیه و تعزیه‌خوانان در چندین دهه گذشته تا به حال طی کرده‌اند برهه‌ای تاریخی و پژوهشی است که بررسی آن می‌تواند درستی یا نادرستی جایگاه فعلی تعزیه در ایران و روندی را که تا به امروز طی کرده است، نشان دهد.
پژوهشگرانی که در عرصه تعزیه و آیین و نمایش‌های ایرانی سال‌های متمادی فعالیت کرده‌اند، نظرات متفاوت و در عین حال کارشناسانه‌ای را درباره سیر تعزیه و جایگاه فعلی آن ارائه می‌دهند. برای رسیدن به چگونگی جایگاه تعزیه در سال‌های اخیر و آسیب شناسی این هنر ایرانی با لاله تقیان پژوهشگر تعزیه گفتگو کردیم که در ادامه می خوانید:
*در طول سال‌های گذشته تعزیه بیشتر از هنری مردمی و خودجوش تبدیل به مراسمی سفارشی شده که در مناسبت‌ها با حمایت و به سفارش نهادهای دولتی اجرا می‌شود. شما به عنوان پژوهشگر و مولف در این زمینه، روند اجرای تعزیه از گذشته تا امروز را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
- معتقدم اگر نهادهای دولتی هم کمکی به برگزاری تعزیه نکنند بازهم تعزیه‌خوان تعزیه‌اش را اجرا می‌کند و هنوز هم مردمی هستند که به عنوان بانی، گروه تعزیه‌خوان را برای اجرا دعوت می‌کنند. اما به این دلیل که دولت در همه مسائل فرهنگی ما دخالت می کند در برگزاری تعزیه هم دخالت می کند و برخی تعزیه‌خوان‌ها هم تصورشان بر این است که اگر با دولت همراه شوند پول بیشتر نصیبشان خواهد شد و می توانند کارشان را در خارج از کشور هم اجرا کنند.
بسیاری از نهادهای دولتی در طول سال به یاد تعزیه نیستند اما محرم که آغاز می‌شود همگی یادشان می‌افتد که باید خودی نشان دهند بنابراین سرمایه‌ای می گذارند و گروهی تعزیه‌خوان را دعوت می‌کنند که این مراسم را اجرا کنند. مباحثی که مطرح می کنم کاملا دقیق و اثبات شده است و در این زمینه اطلاعات کافی دارم.
این روزها متاسفانه تعزیه را از روند طبیعی خودش خارج کرده‌اند. روند طبیعی تعزیه به این شکل بوده که یک بانی علاقمند به نقل و تعزیه، سرمایه‌ای می‌گذاشته و گروه تعزیه‌خوان را حمایت می‌کرده است اما این روزها همه چیز دولتی شده است.
*به عقیده شما معاصرسازی تعزیه و اجرای آن به شکل‌های نوین که متفاوت با شکل سنتی است در جذب مخاطبان موثر عمل می کند یا اینکه تماشاگران دوست دارند تعزیه را به همان شکل سنتی خود ببینند؟
- تعزیه را باید از دو جنبه نگاه کرد. اینکه به تعزیه به عنوان مراسمی در جهت بزرگداشت شهادت امام حسین (ع) نگاه کنیم و روند آغاز آن را از ابتدا مورد بررسی قرار دهیم یک بحث است و استفاده از فرم های این نمایش سنتی در جهت اجرای آثار نمایشی بحثی دیگر. معاصرسازی به این معنا که از فرم های تعزیه برای اجرای آثار مختلف استفاده شود کاملا قابل درک است همانطور که از هر نمایش سنتی دیگری نیز می توانند استفاده کنند و در جهت اهدافشان آن را به کار بگیرند. اما مسئله تعزیه اعتقادی است و جنبه هنری آن در درجه بعدی قرار می گیرد. هرچند که من اعتقاد دارم مسئله هنری تعزیه بسیار اهمیت دارد و تا به حال کمتر مورد تحقیق قرار گرفته است. مثل کاری که اصغر دشتی در نمایش" شازده کوچولو" به زیبایی انجام داد و تعزیه را وارد قصه شازده کوچولو کرد.
اما از لحاظ مذهبی و اعتقادی باید تعزیه به عنوان یک میراث فرهنگی حفظ شود و به عنوان یک شیء موزه ای به همان شکل مورد توجه قرار گیرد. تعزیه به عنوان یک میراث معنوی در یونسکو به ثبت رسیده است. وقتی در یونسکو مراسمی به عنوان میراث معنوی یک کشور به ثبت می‌رسد به این مفهوم است که دولت موظف به حمایت از آن است. سازمان میراث فرهنگی موظف است برای حفظ و نگهداری نسخه های تعزیه، برپا کردن آموزشگاه برای آموزش نسخه خوان ها و ... تلاش کند. آنچه که از لحاظ فرهنگی برای ما اهمیت دارد این است که سازمان میراث فرهنگی باید از تعزیه به عنوان میراث فرهنگی و معنوی ایرانی ها حمایت کند.
* امسال به دلیل کمبود بودجه مراسم تعزیه ای که در محوطه باز تئاترشهر با حمایت مرکز هنرهای نمایشی وزارت ارشاد برگزار می شد، تعطیل شده است .این اتفاق به نظر شما باعث فاصله گرفتن مردم از این مراسم نمی شود؟
- معتقدم این اقدام باعث فاصله گرفتن مردم از تعزیه نمی شود. این مراسم از دوران زندیه وجود داشته و همیشه هم نهادهای دولتی و رسانه ها نبودند که برای حضور در این مراسم اطلاع رسانی کنند اما تعزیه راه خودش را رفته و مردم هم عبادت خودشان را کرده اند و احترام به امام حسین(ع) را هم همیشه نگه داشته اند.
اجرای تعزیه و دیدن آن جزو فرهنگ عامه است پس اگر هم جلو تئاترشهر برگزار نشود لطمه ای به آن وارد نمی شود. ممکن است بگویند وزارت ارشاد در ارائه برنامه های هنری - مذهبی خود کوتاهی کرده است یا اینکه به دلیل کمبود بودجه امسال این مراسم برگزار نمی شود اما نمی توان گفت اجرا نشدن آن به نَفس تعزیه آسیبی وارد می‌کند چون این مراسم در روان مردم رخنه کرده است.
*چقدر کشور ما به ایجاد مکان‌های دایمی برای اجرای تعزیه در طول سال نیاز دارد؟
- سالها قبل ما به سازمان میراث فرهنگی پیشنهاد کردیم که مکانی را در اختیارمان قرار دهد که در آنجا بتوانیم هفته خوانی راه بیندازیم و هفته ای یک اجرای تعزیه در آن مکان داشته باشیم که متاسفانه میسر نشد. قرار شد کانون تعزیه خوانان ایران را تاسیس کنیم که بازهم به سرانجام نرسید. متاسفانه از نهادهای خودجوش و NGO ها حمایت نمی شود.
آدم هایی مثل من که دیگر بازنشسته شده اند و کارمند دولت هم به حساب نمی آیند آمادگی دارند هرکاری برای تعزیه بکنند اما امثال من حداقل باید بدانند که با چه نهادی طرف هستند و چه کسی قرار است مشکلشان را حل کند. من هنوز معتقدم اگر مکانی در اختیار ما قرار گیرد که ماهی یک تعزیه در آن اجرا شود برای حفظ تعزیه اهمیت فراوانی دارد. من نمی خواهم سر مردم منت بگذارم و بگویم برای آنها می خواهم این کار به سرانجام برسد بلکه برای حفظ خود تعزیه این اقدام مثمرثمر خواهد بود.
*فکر می‌کنید برهه های مختلف سیاسی اجتماعی در روند اجرای تعزیه در طول سالیان گذشته تاثیری داشته است؟ به این مفهوم که از تعزیه به عنوان نوعی اعتراض یا تایید شرایط اجتماعی سیاسی دوران بهره گرفته شده است یا خیر؟
- این اتفاق هیچگاه روی نداده است. مثلا ما در هیچ نسخه ای از تعزیه شاهد مقابله با رضا پهلوی نبوده ایم. رضا پهلوی به دلیل اینکه می خواست ایران را تحت تاثیر ترکیه به کشوری مدرن تبدیل کند مراسمی مثل تعزیه را فناتیک می‌دانسته و جلو اجرای آن را می گرفته است اما اینکه خود تعزیه تاثیری در این اتفاق داشته است درست نیست. در هیچ برهه سیاسی در ایران نبوده که تعزیه بخواهد برای خودش موقعیت و اعتبار سیاسی فراهم کند. البته اوایل انقلاب این اتفاق تا حدودی رخ داد و برخی تعزیه خوان ها در اجرای برنامه شان شعارهای سیاسی می دادند که مقطعی بود و بعد فراموش شد اما در تاریخ به هیچ عنوان با این مسئله که تعزیه جنبه سیاسی به خود بگیرد روبرو نشده ایم.
البته چون تعزیه برای تبلیغ دین شیعه و عزاداری برای امام حسین(ع) شکل گرفته است در این زمینه توانسته موفق عمل کند و عده زیادی را به مذهب شیعه در ایران علاقمند کرده است. تعزیه هیچگاه از بین نرفته حتی زمانی که رضا پهلوی تکیه دولت را خراب کرد اجرای تعزیه متوقف نشد بلکه به خارج از شهر برده شد تا زمانی که تعزیه خوان ها توانستند دوباره آثارشان را در شهر اجرا کنند. بازگشت تعزیه به شهر و اعتبار و حیثت دوباره پیدا کردن آن از زمانی بود که فرخ غفاری کنگره تعزیه را در شیراز برپا کرد. این کنفرانس بین المللی باعث شد تعزیه دوباره احیا شود.
*جمع آوری و گردآوری نسخه های تعزیه چقدر می تواند در حفظ این هنر مثمرثمر باشد؟
- سالها از زمانی که علی منتظری در سال 66 رییس مرکز هنرهای نمایشی بود و ما برای گردآوری نسخه های تعزیه و حفظ این میراث فرهنگی طرح و ایده ارائه دادیم می گذرد. در آن سالها موزه تعزیه در فرهنگسرای بهمن تاسیس شد که متاسفانه به دلیل تغییر مدیریت ها خیلی زود هم تعطیل شد. درست است که ما نیاز به داشتن موزه تعزیه و گردآوری نسخه های موجود داریم ولی صرف گردآوری نسخه ها و در ویترین قرار دادن آنها ما را به جایی نمی برد.
کاری که ما از همان سال 66 شروع کردیم این بود که دفتر تعزیه چاپ کردیم. به این معنی که نسخه ها را گرفتیم و آنها را به چاپ رساندیم تا در دسترس مردم قرار داشته باشد البته این اقدام هنوز در انتشارات نمایش ادامه دارد و تا به حال نیز به کوشش داوود فتحعلی بیگی چندین مجموعه درباره تعزیه چاپ شده است. البته ما هم باید مثل همه دنیا که از فرهنگشان مراقبت می کنند از تعزیه نیز پاسداری کنیم.
*در کشورهای دیگر دنیا مثل هند و ژاپن از هنر سنتی شان مثل کاتاکالی، بونراکو و کابوکی پاسداری می کنند و تلاش می کنند هنرشان را به مردم جهان و تئاتر دنیا معرفی کنند. تعزیه نیز این پتانسیل را دارد که از طرف ایران به هنری جهانی تبدیل شود همانطور که هنرمندان بزرگی چون آنتونن آرتو، گرتوفسکی و پیتربروک نیز از هنر شرق برای ارائه آثارشان بهره گرفته اند.
- در ژاپن و هند این میراث فرهنگی معنوی را به قدری عالی حفظ کرده اند که نظیر ندارد. مثلا سالن هایی برای اجرای بونراکو و کابوکی در ژاپن ساخته اند که امکانات بسیاری دارند. کودکان ژاپنی از سن 5 سالگی می توانند تحت آموزش قرار گیرند و برای اجراهای بونراکو و کابوکی تربیت می شوند کاری که ما در تعزیه نمی کنیم. یک تعزیه خوان اگر دوست داشت فرزندش را هم تحت آموزش قرار می دهد و گرنه هیچ برنامه ای برای آموزش تعزیه خوان ها وجود ندارد.
همچنین برای ارتباط با کشورهای مختلف جهان بنیادهایی درست کرده اند و از این طریق اجرای آثار سنتی شان را به کشورهای دیگر می فروشند. به این معنی که فرضا اگر یک نمایش کاتاکالی یا بونراکو بخواهد در جشنواره ای شرکت کند با توجه به شرایط، این اجراها به فروش می رسند و به این شکل کسب درآمد می کنند.
اما متاسفانه با وجودیکه ما با کمبود ارز در کشور مواجه هستیم چشمانمان را روی این تجارت بسته ایم. به این شکل ما می‌توانیم ارز وارد مملکت کنیم چون این برنامه ها که دیگر جزو تحریم ها نیستند که ما نتوانیم از آنها استفاده کنیم. وقتی کشور ما در وضعیت اقتصادی نامناسبی قرار دارد و فروش نفتش با مشکل روبرو است ما می توانیم از طریق ارائه تعزیه های با کیفیت ارز وارد کشور کنیم.
گفتگو از آروین موذن‌زاده
نظر شما